اسباب‌بازی‌ها را می‌توان در زمره‌ی عوامل انتقال فرهنگ به حساب آورد بنابراین اسباب بازی‌های غالباً وارداتی در ایران بسته به این که از کجا وارد کشور شده باشند، فرهنگ همان کشور را برای کودکان ایرانی به سوغات می‌آورند؛ سوغاتی که بسیار ماندگار است. در این میان اما عروسک‌ها در دنیای دختر بچه‌ها نقش و جایگاه ویژه‌تری می‌یابند به خصوص آن که دختران امروز قرار است زنان جامعه‌ی فردا باشند و به فرموده‌ی امام(ره): «صلاح و فساد یک جامعه، از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می‌گیرد.»

 

دختر بچه‌ها تعامل عاطفی عمیقی با عروسک‌های خود برقرار می‌کنند به گونه‌ای که عروسک همدم تمامی لحظه‌های یک کودک می‌شود. کودک حتی با عروسک خود به خواب می‌رود و با آن هم ذات پنداری کرده و در رویاهایش با عروسک زندگی می‌کند، این در حالی است که در دل هر عروسک یک عقیده و روش زندگی نهفته است و انتخاب عروسک؛ یعنی انتخاب الگویی برای کودک. حتی ظاهر عروسک‌ها در شکل‌گیری سلیقه‌ی کودکان مؤثر است؛ موضوعی که شاید بتوان دلیل استفاده‌ی بیش از حد دختران ایرانی از رنگ مو و لنزهای روشن، در چهره‌ی عروسک‌های دوران کودکی آن‌ها جست‌وجو کرد.

 

«عروسک‌های باربی» با چشم‌های روشن و موهای طلایی خود، کلید تغییرات نرم و آهسته‌ی ارزش‌ها، باورها، نگاه و به طور کلی «سبک زندگی» در ایران و بسیاری از کشورهاست. زیبایی و جذابیت در طراحی پر زرق و برق باربی نه فقط کودکان که بزرگسالان را نیز به خود جذب می‌کند. باربی یک عروسک ساده نیست تا کودکان با خلاقیت خودشان با این اسباب بازی بازی کنند بلکه باربی آن‌ها را به بازی می‌گیرد چرا که تمامی وسایل زندگی تجملاتی این ابزار به بازی گرفتن سنت‌ها و ارزش‌های حاکم بر جامعه از کفش و لباس گرفته تا جواهرات و لوازم آرایشی که بسته به مد روز به بازار مصرف می‌آید، از همان سنین ابتدایی به کودک می‌آموزد اگر می‌خواهی زیبا، جذاب و رویایی باشی باید خودت را با بازار مصرف هماهنگ نمایی. کودک با تعویض لباس، کفش و کیف عروسک با تجمل گرایی و فرهنگ مصرف خو می‌گیرد و باربی به عنوان «الگویی از زن امروزی» در ضمیر ناخود آگاه او جا خوش می‌کند به گونه‌ای که در بزرگسالی این غالب ذهنی را به تصویر می‌کشد.

 

دختر بچه‌هایی که با سلیقه‌ی باربی رشد می‌کنند، دوران جوانی خود را با مطالباتی سپری می‌کنند که در سنین پایین بر دلشان نقش بسـته است. باربی و لوازم جانـبـی‌اش طی مراحل گوناگون به کودکان می‌آموزد که چگونه مصرف کردن را به عنوان یک هدف پیگیری کنند و رقابت در ولع مصرف برای کودکانی که با فرهنگ باربی بزرگ شده‌اند، یک آرمان می‌شود. عروسک «کِن» نیز یک پسر جوان است که به عنوان دوست پسر باربی در سال 1961م. توسط کمپانی سازنده‌ی باربی طراحی و ساخته شد. ساخت این عروسک علاوه بر ترویج و عادی جلوه دادن بی بند و باری بین کودکان، الگویی برای پسر بچه‌ها به تصویر می‌کشد، اگرچه این عروسک به اندازه‌ی باربی موفق نبوده است. باربی بیش از 500 بار تغییر شکل و لباس داده است تا با مد روز آمریکایی الگویی از زن امروزی را، از کودکی در ضمیر ناخود آگاه افراد حک کند.

 

 

عروسک باربی، عروسک بی ادبی است و بیش‌تر از اسباب بازی‌ها و بازی‌های رایانه‌ای و انیمیشن‌های وارداتی دیگر، آناتومی بدن زن و مرد را به شکل عریان، به نمایش در می‌آورد به گونه‌ای که ذهن کنجکاو کودکان را به خود جلب می‌کند. لباس‌های این عروسک‌ها نیز پوشش‌هایی نیمه عریان است و نتیجه‌ی مأنوس بودن چندین ساله‌ی کودک با چنین اسباب بازی‌هایی، عریان گرایی و بلوغ زودرس است. علاوه بر این کودکانی که الگوی زیبایی‌شان «باربی» یا «بت من» بوده است؛ برای هرچه شبیه‌تر شدن به این الگوها حاضرند هر قیمتی را بپردازند. سوء تغذیه‌ی دختران جوان و استفاده از داروهای هورمونی در پسران جوان، نمونه‌های دیگری از این آسیب‌هاست.

  

«دارا» و «سارا»ی ایرانی پس از 5 سال کشاکش سرانجام در سال 1380 تولید و عرضه شد اما قیمت گران، وزن سنگین و حتی ظاهر آن نتوانست آن گونه که باید در دل کودکان ایرانی جا باز کند به خصوص آن که این عروسک‌ها را هیچ جریان قوی فرهنگی و رسانه‌ای نیز همراهی نمی‌کند. از سوی دیگر در حالی که کشور عربستان از سال 2003م. واردات عروسک‌های باربی را به دلیل تضاد با فرهنگ و ارزش‌های اسلامی ممنوع کرد، در ایران به تازگی اخباری از برخورد و ممنوعیت فروش این عروسک‌ها به گوش می‌رسد؛ اگرچه همین موضع دیر هنگام نیز واکنش‌های عمیق رسانه‌های غربی را با خود همراه کرده است و شاید همین مواضع مهر تأییدی باشد بر این که اسباب بازی‌های وارداتی چیزی بسیار فراتر از ابزاری برای بازی هستند؛ این اسباب بازی‌ها وارد بازی زندگی شده‌اند.

 

 

«ژان پیاژه» معتقد است:‌«در گزینش اسباب بازی برای کودک باید دقت شود، چرا که در شکل دادن به تمایلات عاطفی و روانی او نقش مهمی ایفا می‌کند و چنانچه در انتخاب آن‌ها دقت و توجه کافی نشود، تمایلات کودک ناخواسته به گونه‌ای دیگر شکل می‌گیرد.»

 

این در حالی است که کشور ما حدود 18 میلیون نفر جمعیت زیر 15 سال دارد و کانون پرورش فکری کودک و نوجوان قرار است به تنهایی برای تمامی این جمعیت برنامه‌ریزی کند. از سوی دیگر به راستی چند درصد از خانواده‌ها آگانه و با در نظر گرفتن عوامل مهم و مؤثر برای کودکانشان به انتخاب اسباب بازی می‌پردازند؟ آیا تولیدات بومی متناسب با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی- اسلامی برای عرضه در فروشگاه‌های اسباب بازی وجود خارجی دارد؟ دارا و سارای ایرانی نیز در کارخانه‌های کشور چین ساخته می‌شوند، باربی اما در انواع، اقسام و نژادهای مختلف بازارهای جهانی را در سیطره‌ی خود درآورده است و تقابل با این فرهنگ عزمی جدی می‌طلبد.

 

 

غرب اثبات کرده که اسباب بازی نیز می‌تواند یک کالای استراتژیک باشد و به همین منظور تمرکز ویژه‌ای بر این موضوع داشته است. در ایران اما سرمایه‌گذاری و توجه مناسبی به این موضوع وجود ندارد. شاید نخستین گام برای اصلاح روند موجود در تولید اسباب بازی این است که باید اهمیت این ابزار را در شکل‌گیری شخصیت آینده‌ی افراد و تغییر سبک زندگی دریابیم. تنها در این صورت است که راهکارهای مناسب برای مدیریت دنیای کودکانمان را در دست خواهیم گرفت. به هر حال مواردی که در ادامه می‌آید، پیشنهادی‌هایی برای برون رفت از این بحران است.

 

 

درصد بسیار بالایی از اسباب بازی‌های موجود در مغازه‌های اسباب بازی فروشی به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود و طبیعی است که هیچ نظارتی بر روی این کالاها چه از منظر مرغوبیت مواد سازنده و چه از نگاه فرهنگی وجود ندارد.

 

 

اگرچه بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای استانداری تحت عنوان (اسرا)- سیستم رده‌بندی سنی بازی‌های رایانه‌ای- برای این دسته از بازی‌ها طراحی کرده اما واقعیت این است که نظارت کافی بر روی بازار بزرگ انواع و اقسام عروسک و اسباب بازی وجود ندارد. با توجه به هجمه‌ی گسترده‌ی این دست کالاهای غربی لازم است تا تیم‌های مطالعاتی ویژه‌ای با حضور در فروشگاه‌ها و مهدهای کودک نمونه‌های جدید اسباب بازی‌های وارداتی را رصد کرده و مورد مطالعه قرار دهند تا بتوانند استانداردهای به روزی برای این کالاها تدوین کنند.

 

 

 

بومی سازی تنها در رابطه با علوم صدق نمی‌کند و شاید بومی سازی اسباب بازی‌های وارداتی از اهمیت بیش‌تری برخوردار باشد. اسباب بازی‌ها باید با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی هم‌خوانی داشته باشند تا به تغییر سبک زندگی و استحاله‌ی فرهنگی منجر نشوند.

 

 

عواملی چون سن و رشد، محیط زندگی، جنسیت، فرهنگ، موقعیت اقتصادی و توانایی‌های کودک معیارهای مهم انتخاب اسباب بازی مناسب هستند؛ امری که بسیاری از خانواده‌ها به سادگی از کنار آن عبور می‌کنند. بدون شک افزایش آگاهی خانواده‌ها درباره‌ی اسباب بازی‌ها گام مهمی در کنترل آثار و کارکرد آن‌ها به شمار می‌رود. این مهم از راه برنامه‌های تلویزیونی، رادیویی و هم‌چنین تعامل مدرسه و مهدکودک با خانواده امکان پذیر است.

 

در مناطق مختلف و در میان تمامی اقوام ایرانی، بازی‌های بومی وجود دارد که علاوه بر سرگرم کنندگی، بار آموزشی و جنبه‌ی ورزشی نیز دارند اما به دلیل غفلت مسؤولین فرهنگی کم کم به دست فراموشی سپرده می‌شوند. این بازی‌ها بخشی از فرهنگ ماندگار ایران زمین هستند و لازم است تا ثبت و معرفی شوند. بدون شک چنین بازی‌هایی در صورت معرفی و به روز رسانی مناسب قدرت جذب کودکان و نوجوانان را خواهند داشت.

 

 

بدون سرمایه‌گذاری شاید هرگز نتوان کار را پیش برد. «مبارک»، «عمو نوروز» و «دارا» و «سارا» تنها عروسک‌های ملی ایران هستند در حالی که با توجه به ادبیات کهن کشور مانند شاهنامه می‌توان این داستان‌های جذاب را در قالب طراحی بازی‌های رایانه‌ای و انیمیشن‌های جذاب و با کیفیت به کودکان و نوجوانان ارایه کرد. هم‌چنین طراحی و ساخت عروسک قهرمانان این داستان‌ها می‌تواند طیف عروسک‌های ملی و بومی ما را گسترش دهد.

 

 

لازم است تا نهادهای متولی هم‌چون کانون پرورش فکری کودک و نوجوان کارگروه‌های علمی برای مطالعه و نیاز سنجی در حوزه‌ی طراحی اسباب بازی‌های خوب و متناسب با فرهنگ و ارزش‌های بومی و دینی کشور داشته باشند. کارگروه‌هایی که به جد روی این مهم تمرکز کنند و بیش‌تر از این منتظر بحران در دنیای اسباب بازی ننشینند.

 

 

اگر بخش خصوصی اطمینان یابد که سرمایه‌اش بازگشت دارد، بدون شک در عرصه‌ی تولید اسباب بازی پیش قدم خواهد شد. با جلب مشارکت بخش خصوصی و نظارت بخش دولتی می‌توان گره تولید اسباب بازی خوب متناسب با تقاضا را باز کرد. به هر حال دنیای کودکانمان به تسخیر غرب درآمده و اگر باز هم غفلت کنیم، «بحران غرب زدگی» نسل آینده را در پیش خواهیم داشت